Ma të parat kopje të fotografueme të Buzukut  ndë Shqipëni*

 Justin Rrota

Ende i ri me moshë, sado i ligshtuem kahë shëndeti, unë, aso pranvere 1929, jipshem gjithënjë mësim gjuhët ndër klasët e nalta të gjimnazit.

Lajmi i shpallun atëherë prej fletoresh e revistash mbrenda e jashta Shqipëniet, se gjindej ndër arkivat e Romës një kopje e librit ma të vjetrit shqip (1555), qyshë ndë fillim më kishte trandë e elektrizue.

Më dukej si çudë, nuk e kuptojshem dhe griheshem vetë me vete kahë mendojshem, si mund te rrijshin indiferentë sidomos masat intelektuale ndë një Shqipni, Shtet ndë vete, ndaj visarit buzukjan!

Kahë s'më linte e keqja e atij monumenti jetik, vorrue nd'errësin' e libravet të hueja larg atdheut, nd'atë pakicën teme, gjithësa munda dhe gjithësa dijta, nxita e mërzita të madh e të vogël, t'a kapshin ma me zell çashtjen e çimelit ndë fjalë.

U desh do kohë djeri që ata, të cilët kishin punë ndë dorë, t'a kuptojshin randësin'e dokumentit dhe t'a shndrojshin ndë realitet dëshirin e vullëndetmirëvet.

Sigurisht, jo porsi ma kompetenti, por…s'e dij; ndashti pse u dëftova aqë entuzjast, qeshë zgjedhë vetë për këtë misjon; d.m.th. të siellshem ndë tokën Shqipëtare,  mbassi s'ishte e mundunë kopjen origjinale, që njihet e vetmja ndë botë,  ndemose librin e fotografuem, që të mundshin kështu studjuesët e pastudjuesët me e kundruem pasqyrën e shqipes së folunë prej së parësh si në shekullin fill mbas deket së Skanderbeut.

* * *

U nisa. Por, shi ate ma të parë natë ndë cilën mbërrina ndë Romë, krejt entuzjast për misjonin tem, m'u prish. Kur më qiti rasa t'ia përmendshem dikuj qëllimin, për të cilin kishem ardhë, m'a priti truq: “Edhe unë mirrem me kësosh punësh, jam hulumtues dokumentash së vjetër. Por, po kam keq të ju thom një fjalë: Kini ardhë ndë një kohë të keqe. Këso ditësh vapet, bibljoteka, me të cilën kini punë Ju, ashtë mbyllë, mbasi personeli gjindet i shpërndam ndër pushimet verore”.

Ato fjalë më ranë si ujët valë. Me kaqë, ideali dhe entuzjasmi, me të cilin ishem nisë për këtë udhtim të jashtëzakonshëm, automatikisht binte poshtë. Shto shpenzimet, dhe… ma zi marrja, se dami. Misjoni im; barra m'e zhvorrue Buzukun, erdh e m'u pështjellue aqë, sa, për një ças u pendova, pse ia kishem hy ndopak.

Kishem ra, pse kështu kishem urdhën, ndë një monastir të përbam prej fretënsh spanjollë, vetëm prej kësish. Tashti, për fat temin aty banonte edhe nje frat piktor, i dërguem prej pronvinçës së vet, për të nxjerrun kopje nga origjinalet e kryevepravet të Pinakotekës së Vatikanit. Artisti, A. Eugjeni ishte fort i njohtun ndër ato ambjente; kishte teserën me hy e me dalë pa taksë.

Ndë gjithatë demoralizim ku gjindeshem, m'u duk një ndërmjetës i aftë, për të më çelë shteg nd'atë punën teme. Prandej, unë, gjithëkund bisht mbas si A. Piktori kishte aty ndër Muzejt e përmëndunë një zyrtar, kolegë të vetin; bashkëvëndas. Hapat e gjurmimit të parë i filluem te ky.

Para së gjithash na drejtoi te një rojtarësh së Bibljotekës, te një plak. Aty mormë vesht, se arkivet ishin gjithënjë çelë; edhe pamë vizituesët, që hyjshin e dilshin…M'erdhi fryma!

Bana si bana, e të nesërmen hyna edhe unë ndë Bibljotekë. Mirë se hyna, por ku do t'ua nisshem kërkesavet, unë, që, përposë emnit t'auktorit dhe të titullit të trilluem të Mesharit,nuk kishem kurrnjë shenjim tjetër?…Duhet me u gjetë mbrendë nd'atë pyllë të dendun librash e dokumentash, sikurse gjindeshem unë atë ditë për ma të parën herë ndë jetën teme, për të pasun iden, çka âshtë ajo Bibljotekë!

Më drejtuenë te sekcjoni i ungjijvet të vjetër: Dorëshkrime artistike apor inkunabula, të lidhunë shumica me lëkurë apor edhe ndër përgamene; disa, të mëdhaj sa unë ndë kambë. E e siellshem prej fundit mbë krye katalogun e atyne punimeve të vjetra: Ungjij gjithënduerë gjuhësh, ritit e stilit. Po, ç'dobi? Shqip, kurrgjâ, kurrkund!…

E vijova unë për do dit të mira ndër këto kërkesa të pafrytshme. Vijova djeri që një ditë m'a bani njeni rojtarësh: “D. Çiril Korolewsky, ai mirret me këso shkrimesh e botimesh së soçme liturgjike të kishëvet orjentale.”  Edhe m'a dëftoi tavolinën ku punonte.

Por mjerisht aso ditësh, ndërsa unë ishem ndër grepa, tryeza e tij shihej gjithmonë thatë. Ku ishte D. Korolewsky?… Kishte shkue  më thanë  diku ndër rrethet e qytetit për pushime verore. Por, më siguruenë, se, mbas fjalës së lanunë, nuk kishte vonesë.Edhe unë, për ditë nade, punën ma të parën, sa shkojshem ndë bibljotekë; me pyetë derëtarin, a kishte këthye D. Çirili!

Nuk kaluenë shumë dit njimend, edhe një rojtar m'a dha lajmin e gëzueshëm, se tek e mbramja i dëshruemi kishte mbërri natën para.

E prita. Për nji që më pau, m'a bani: “Po a Ju jini ai Frati nga Shqipënia, që më kërkoni tash një javë?… Buzukun lypni? Qe; më falni sa t'i ap fund njëkësaj letre që kam ndë dorë, edhe Jua pruna.”

Të më kishte thanë, se m'ishte ngjallë prej vorrit njëni robësh së mi të dekunë, nuk e dij, se do t'ishem gëzue ma fort. Sa s'kjeshë tue i ra ndë gjuj përpara, me i puthun kambën. Kaq!

Tre minuta, nuk vonoi ma, për t'a krye atë shkresë, por mue m'atëherë, kur e kishem, si me thanë, Buzukun ndë grusht, ata minuta m'u duknë orë.

Dikur u çue, e la tavolinën; edhe, pa më thanë mue gjâ, shkoi e humbi mbas do raftesh së mëdhaj librash, sa… Nuk vonoi sa ndora, kur, si triumfalisht, m'a dorëzoi blenin e dëshruem.

Sa s'qava prej gëzimit. E mora ngrykë Buzukun e dashun, e putha me nderim edhe u vuna mbë tryesën e madhe të studjuesavet.

Edhe nisa t'a shfletsoj si i dëshruem me mall e poni, njashtu sikurse shfletohen letrat e shtrënjta të njëj miku të vjetër… Kaqë i kishem këcye përsypri atij visari të çëmueshëm, sa më bje ndër mendë, se njëni rojtarësh m'u afrue e më tha ndë vesh: “Ma kadalë! Këqyrni, mos t'a damtoni tue e shfletsue: âshtë gjâ e vjetrë … Mandej jo vetëm me i vu duerët sypri!”.                                                                                   

Kishte arsye, e pashë, të mi qitte ndër mendë rregullat ma elementaret e këtyne rasave; por, ç'ti bâjsh!… Unë atëherë kishem tretë faret, dhe s'dijshem ku ishem prej gëzimit e mallit.

Këndova mbë të sa këndova, djeri që u ba koha me i lirue salonat e leximit.

Njashtu edhe nd'e nesret e nd'e mbasnesrit; s'kishem të ngim. Një herë së parit rishtar i pamësuem me stilin dhe grafin buzukjane, ngurojshem. Por, menjëherë ia mora dorën leximit, dhe s'm'u bante ma me e lëshue.

Nuk e tora gjatë. Fill njaty të tretën a të katërtën ditë mbasi u këndaqa me të, u informova për fotografistin e bibljotekës. Më paraqitnë një farë Sansainit. Pashë modelat, i zgjodhmë, dhe ramë ndë godi për çëmim. Venduemë me i a hy punës pa tjetër: me fotografue krejt Mesharin, me m'a lidhë  dy kopje ndë lëkurë, njenën ndë rason. Për këto punime më kërkoi Stabilimenti nj'a tri javë afat.

Edhe unë ndë këtë ndërkohë e lashë Romën, e dola me kërkue ngjeti për dokumenta të shqipes.

* * *

Ndë krye të tri javëvet, t'u këthyemen ndë Romë, puna ma e para, m'u pjekë ndë fotografistin sypërmarrës. Stabiblimenti Sansaini i kishte ndejë përpikënisht kontratës. Kur m'i qiti me i pa blejt e lidhunë, më qeshi buza, ma fort zemra.

Sadoqë për dukë t'a kënaqshin synin, tue i shfletsue vërtetova, se reprodukcjoni ndër të tria kopjet nuk ishte ashtu i pastër dhe i qartë, si e kishem dëshruem. M'u prish pak. E po, thashë, cila vepër njerëzore mund të dalë prej doret së mjeshtrit krejt pa kurrnjë të metë a njollë

Por prap mendova, se njëni vend i mbyllët i kopjes a) mund te ndriçohej me tekstin e kopjes b).

Më kishte marrë mëndësh fotografisti me të lidhunt aqë elegant, sidomos t'asaj me rason; e… s'i bana ma fjalë.

U gëzova sa s'ka posaçe kahë mendojshem se me kaqë misjoni im kishte marrë një përfundim të mirë, e se tash mund t'u këthejshem ndë vend tem me ball hapët.

I dhashë drejtimin, të m'i binte ku rrijshem: SS. Quaranta. T'i marrmen ndë dorëzim “Buzukat” e lidhunë, aty për aty ia pagova sypërmarrësit punën: përsa më bje ndë mendë, nga 1200 lt. kopjen.

Tre blejt ndën sqetullë, me atë fill ngava të Libreria e famëshme “Desclée”. I porosita të m'i impakojshin sa ma mir dhe të m'i sigurojshin me garansit ma të fortat të zyrës postare.

Ndërkaq i hoqa edhe vetë spirancat prej Romës edhe mora drejtimin kahë vendi im. Çka do të bajshem ma rrugash?

…. Një javë, nuk e besoj se vonoi ma tepër; edhe qe, se m'erdhi lajmi i zyrës së postelegrafës, që më njohtonte, se Buzukat kishin mbërri ndë doganën e qytetit.

* * *

Sa i vogël edhe unë!… Këndáqeshem tue i këqyrë ata tre blej. Si të kishem bâ një punë të madhe!

Justin Rrota (1889-1964)

Vinçenc Malaj

Justin Rrota lindi në Shkodër, më 17 shkurt 1889, në një familje me tradita kombëtare e kulturore. Mësimet e para i mori në Shkodër, kurse ato teologjike në Klagenfurt, Austri. Mbërrini të bëhet studjues me kulturë të gjerë. Zotëronte mirë gjuhët klasike, latinishten dhe greqishten. Përpos shqipes, e dinte edhe gjermanishten, italishten, frëngjishten dhe sllavishten. Justini kishte dy vëllëzër, Nikollën e Simonin. I pari ishte profesor i Universitetit në Vjenë, ndërsa i dyti piktor e fotograf.

Justin Rrota ishte një ndër françeskanët më të shquar shqiptarë. Bashkë me Fishtën, Gjeçovin, Bardhin, Prenushin, Kurtin e disa të tjerë, qe edhe bashkëpunëtor i zellshëm i revistave Hylli i Dritës, Zani i Shna Ndout etj. Ai, me bashkpunëtorët e vet A. Xhuvanin, E. Çabejn etj, gjithë jetën e vet u përpoq me mish e me shpirt për gjurmimin e gjuhës dhe të literaturës shqiptare.

Megjithëse i paralizuar trupit, me këmbëngulje dhe dashuri e flije të jashtëzakonshme, punoi për shumë vjet si profesor i gjuhës shqipe dhe latine dhe si edukator i rinisë françeskane. Me punën e tij arriti të ndriçojë thesare të paçmueshme të kulturës shqiptare.

Kontributi i Justinit ishte i shumanshëm, posaçërisht për studimin e gramatikës shqipe, të sintaksës, morfoligjisë, të historiografisë tonë letrare, e në veçanti për njohjen dhe studimin e autorëve tonë të vjetër, sikuse për Buzukun, Matrangen etj. Ai ishte i pari që më 1929 solli në Shqipëri tri kopje të fotografuara të Mesharit të don Gjon Buzukut nga e vetmja kopje që ruhet në Bibliotekën Apostoloke të Vatikanit.

Patër Justin Rrota ishte rregulltar tejet i durueshëm, i dashur dhe i përshpirtshëm, i dhënë mbas punës e uratës. Vdiq dhe u varros në Shkodër më 21 dhjetor 1964.

Bibliografia e Justin Rrotës 

1.Don Gjon Buzuku (1555), pjesë të zgjedhura e të komentuara për shkolla të mesme, botuar në Hylli i Dritës VI, pastaj në Shkodër 1930 dhe 1938, në Shkrimtarët Shqipëtarë Tiranë 1941.

2.Ma të para kopje të fotografueme të Buzukut, Nëndori II, Tiranë 1941, n.3, faqe 76.

3.Hulumtime dhe shënime mbi Gjon Buzukun, Buletin 3, Tiranë, 1956:173188.

4. Rreth gramatikologjisë shqipe, Shkodër 1923, 1933.

5.Letratyra shqipe, Shkodër 1925, 1934, 1936, 1944.

6.Analizimi i rasave t'emnit, Shkodër 1931.

7.Sintaksi i shqypës, Shkodër 1932, 1942, 1944.

8.Për historinë e alfabetit shqyp, Shkodër 1936, Prishtinë 1968.

9.Don Lukë Matranga, shkrimtari ma i vjetri i italoshqiptarvet, Shkodër 1931, 1939.

10.Rreth votrës I, novela shkodrane, Shkodër 1945.

Justin Rrota ka botuar edhe libra të tjera, fetare e përshpirtërore, si dhe studime të shumta filologjike e gramatikore në fletoret e kohës Hylli i Dritës, Zani i Shna Ndout, Bijat e Zojës etj me emër të plotë. Në dorëshkrim janë Gjuha e shkrueme shqipe (850 faqe), Monografia e plotë e gramatikës, leksikologjisë, fonetikës, e morfologjis në gjuhën shqipe (dorëzuar Institutit të Gjuhësisë në Tiranë). Studimet janë botuar edhe pa emër të tij nga pseudogramatikologët e kohës.

Dëshmitë gjuhësore të Buzukut për zanoret e patheksuara të shqipes

Shkruan prof.dr. Kolec Topalli, Tiranë

Treva e veriut të Shqipërisë është më e pasura dhe më e hershmja në autorë e vepra, që lëvruan gjuhën shqipe. Nga kjo ka dalë shkrimtari i parë që ndezi pishtarin e dijes në errësirën mesjetare, përkthyesi i parë, poeti, filozofi. Çdo studim për historinë e gjuhës shqipe e ka zanafillën në autorë e vepra, që u shkruan e u botuan në këtë trevë në shekujt XVIXVII. Shumë dukuri gjuhësore të pazgjidhura të historisë së gjuhës shqipe mund të ndriçohen e të shpjegohen, duke analizuar gjuhën e veprave të këtyre autorëve. I tillë është edhe problemi i rënies së zanoreve të patheksuara, për të cilin dëshmitë gjuhësore të autorit të parë të letërsisë shqiptare japin një material të vlefshëm për të zbërthyer problemet e pasqaruara të kësaj fushe.

Që në studimet e para për këtë çeshtje e deri në ditet e sotme është konstatuar se zanoret e patheksuara të shqipes janë rrëgjuar në tingullin /ë/, që si i tillë ka qëndruar deri në fillimin e shkrimeve të shqipes dhe pastaj, sidomos në gegërishte, ka rënë. Dëshmitë e Buzukut e provojnë këtë për një pjesë të mirë të fjalëve. Kështu, në pozicion paratheksor, për emrin vnesht nga venë + eshtë Buzuku ka trajtën më të moçme vëneshtë, p.sh. I dërgoi  .ndë vëneshtë të ti (misit eos in vineam suam); për përemrin kjo nga kë+jo  ky autor ka këjo, p.sh. E si anshtë këjo dhunë; për ndajfoljen prapë nga për+apë ka përapë, p.sh. E përapë duol (Iterum autem exiit);  për  foljen pres  preva nga për+eh (khs. teh) ka  përes, p.sh. përoni së vejesë  (defendite viduam). Për pozicioni pastheksor vëmë në dukje, në formime të brendshme: për sonte nga so+ nate, Buzuku ka  sonëte, p.sh. shumë kafshë sonëte, në huazime, për pellg Buzuku ka  pellëg, p.sh. mbë pellëgut të detit.

Mbështetur në këtë material, dëshmitë e Buzukut janë marrë si pikënisje për këtë dukuri, që zhvillimin më të madh e ka marrë në periudhën pasbuzukjane.

Por janë pikërisht dëshmitë gjuhësore të autorit të parë të shkrimit të shqipes, që japin të dhëna për ta rishkikuar e pjesërisht për ta korrigjuar tezën e mësipërme, meqenëse në një grup tjetër fjalësh zanoret e patheksuara  kanë rënë që para fillimit të shqipes së shkruar; si rrjedhim, te “ Meshari” këto zanore nuk dalin kurrkund. Për pozicionin paratheksor sjellim si shembull, nga fundi i trashëguar; numërori shtatë: ie. septm, ind.vj. sapta; te Buzuku shtatë, p.sh. I shtati ka mortar; folja ftoh, nga një vëtëpsko, nga rrënja tep“ngorh”, lat. tepidus  “i ngrohtë”.

Kjo dukuri shfaqet edhe në fjalët me më shumë se një rrokje paratheksore në trup të fjalës, zakonisht dy, ku ka rënë zanorja që është më afër theksit, gjë që shpjekgohet me karakterin dinamik të theksit të shqipes. Duke marrë forcën më të madhe zanorja e theksuar, tingulli që ndodhej pranë, është rrëgjuar më shumë se zanorja e ballit të fjalës. Edhe në këtë rast Buzuku nuk ka asnjë gjurmë të zanoreve të dikurshme të patheksuara, të cilat kanë rënë që në periudhën paraletrare. Sjellim si shembuj: shëndet nga latinishtja  sanitatem, te Buzuku shëndet, p.sh. Nukë anshtë shëndet ndë mish tem; guxoj nga lat. cottizare, te Buzuku guxonj, p.sh. nukë guxonjënë me ngranë; kungoj  nga lat. communicare, te Buzuku konguom, p.sh. na jemi konguom e n gjakut sit.

 Për pozicionin pastheksor vëmë në dukje: ashtë nga një end esti, te Buzku anshtë, p.sh. Ku anshtë aj qi leu regji i Xhudhivet?

Sipas këtyre dëshmive, rënia e zanoreve të patheksuara ngjitet në kohë duke kapërcyer periudhën letrare të shqipes e duke u shtrirë edhe përtej saj.

Shtrohet pyetja: kur kanë rënë zanoret e patheksuara të këtyre fjalëve, që nuk dalin në tekstin më të vjetër të gjuhës shqipe? Kësaj pyetjeje është vështirë t'i jepet një përgjigje e saktë. Megjithatë, duke shqyrtuar ndryshimet që ka shkaktuar rënia e këtyre zanoreve, mund të vendoset një kronologji relative. Kështu, te shëndet, nga lat.sanitatem, shëndosh nga lat. Sonototus, pendohem nga lat.poeniteri, zanorja paratheksore ka rënë para se të fillonte rotacizmi në të folmet e Jugut, se vetëm kështu mund të shpjegohet bashkëtingëllorja /n/ edhe në atë dialekt. Te qelq nga lat. Calicem, shelqe nga lat. salicem, zanorja e patheksuar ka rënë para se të niste evolucioni i lëngëzores /l/ në /ll/ në pozicion ndërzanor dhe meqenëse të dy këto dukuri, rotacizmi dhe kthimi /l/ në /ll/, janë zhvilluar para kontakteve me sllavishten dhe i përkasin mijëvjeçarit të parë, atëherë edhe rënia e zanoreve të patheksuara të këtyre fjalëve i përket atij mijëvjeçari.

Nga këto dëshmi të periudhës para dhe pas Buzukut, mund të arrihet në përfundimin se rënia e zanoreve të patheksuara, megjithëse zhvillimin më të madh e ka marrë në periudhën letrare të shqipes, si dukuri ka nisur shumë herët, në një kohë kur arrijnë dokumentet e saj dhe ka vijuar pa ndërprerje deri në ditët tona.