Buzuku, "Meshari" dhe Pasthënia

 Injac Zamputi

Buzuku si personalitet dhe Meshari si vepër kanë tërhequr dhe do të vazhdojnë të tërheqin vëmendjen e studiuesve. Studimet për Mesharin, në fushën e gjuhësisë, kanë dhënë shumë fryte dhe studimi mjeshtëror i E. Çabejt është, pa dyshim, një fjalë e fundit në këtë fushë. Por Meshari dhe autori i tij kanë tërhequr vëmendjen edhe për të ditur arsyet e mundësitë për këtë punë që paraqitet kolosale për kohën e vet.

Duke i vendosur në kohë e në hapësirë veprën dhe autorin e saj, kohët e fundit, jemi përpjekur t'i shikojmë si produkte të kushteve të përgjithshme që krijoi në Evropën Perëndimore lëvizja e Reformës protestante.

Themi pra, se Gjon Buzuku, pa qenë ndoshta aktivist i Reformës, pa dyshim, ka punuar me frymën e saj. Prandaj, në planin idologjik, Buzukun dhe Mesharin i vendosim në kampin e Reformës dhe jo të Kundërreformës.

Por, nga ana tjetër, Buzukun, Budin, Bardhin, Bogdanin e të tjerë i vendosim në një kamp të përbashkët më të lartë dhe kemi nxjerrë këtë gjykim: "Buzuku është në një kamp tjetër të përbashkët me shkrimtarët që erdhën pas tij: në kampin e afirmimit të individualitetit shqiptar në bashkësinë evropiane dhe ballkanike. Në këtë kamp bëjnë pjesë të gjithë kur shkruajnë shqip. Budi, Bardhi, Bogdani dhe të tjerët u gjetën pastaj në kushte që të vepronin edhe në kampin e luftës efektive çlirimtare ose të luftës kundër rrymave të tjera antishqiptare..."

Meqë jemi të bindur për kampin ideologjik në të cilin kemi vendosur Mesharin dhe autorin e tij, mendojmë se na lejohet të shikojmë me një sy të ri Pasthënien e Mesharit. Që në fjalët e para të Pasthënies na dalin dy elementet kryesore me të cilat zhvilloi luftën Reforma: qëllimi  që të ndriçoheshin masat popullore: mjeti  që "shkrimi i shenjtë" të sillej në gjuhët e folura. Buzuku na thotë: "... tue u kujtuom shumë herë se gluha jonë nukë kish gja të endigluom en së shkruomit shenjtë, en së dashunit të botësë sanë desha me u fëdigunë, për sa mujta me ditunë, me zdritunë pak mendetë e atyne qi të ndiglonjinë ..." (...duke u kujtuar shumë herë se gjuha jonë nuk kishte asgjë që të jetë dëgjuar nga shkrimi i shenjtë, për dashuri ndaj gjindjes sonë, desha të mundohesha, për aq sa munda të dija, të ndriçoj ndopak mendjet e atyre që do të dëgjonin..."). Nëpër këtë rrugë, Reforma, duke u larguar nga gjuha e përbotshme latine, theu universialitetin e kishës katolike, e cila ruante për vete monopolin e interpretimit të "shkrimit të shenjtë", për të mbrojtur me fanatizëm dogmën.

Por, kush do t'i dëgjonte fjalët shqipe të Mesharit? Sigurisht, jo të diturit  disa prej të cilëve ndoshta kanë rrudhur buzët ndaj shqipes së Mesharit  por masat analfabete që ishin të pranishme në shërbesat kishtare. Libri i caktohet klerit për t'ia lexuar popullit të pranishëm në shërbesa.

Duke u bërë këto shërbesa në gjuhën latine, masat e pranishme nuk kuptonin asgjë dhe qëndronin aty jo ndryshe veç si tufa dhensh që "bariu" t'i drejtonte ku të donte vetë. Reforma e çau murin e kësaj fortese dhe hapi shtegun për ta çuar çështjen shumë më tutje sesa çështja e "shkrimit të shenjtë": hapi rrugën e zhvillimit të pavarur të popujve, jashtë universalitetit ideologjik e publik që ushtronte me fanatizëm Vatikani.

    Vazhdon pastaj Pasthënia: "U lus mbas sodi ma shpesh të vini em klishë".

A nuk dëgjohet në këto fjalë siguria dhe kënaqësia që pati autori për punën që bëri? Ajo shprehje ndajfoljore mbas sodi ka një nëntekst që është mirë të lexohet: "Në qoftë se deri sot keni qëndruar spektatorë të papërfillur, tani e tutje, meqë po ju jepen në gjuhën shqipe shërbesat, nuk do të jeni më si dhentë por, duke kuptuar, do të bëheni pjesëtar aktivë".

Buzuku është klerik dhe, si i tillë, te kisha e zhvillon veprimtarinë e vet. Por këtë veprimtari nuk e kufizon te lutjet e te funksionet. Duke kërkuar ndriçimin e mendjeve, me ato mjete që ka në dorë, ai mendonte se do të arrihen disa rezultate që do të peshojnë në jetën shoqërore dhe ekonomike të masave.

Dhe vazhdon: "E ata qi u monduonë djerie tash, ma mos u mondpnjënë" (E ata që ju munduan deri tash, më të mos ju mundojnë). Me këto fjalë, ku gjithnjë del shprehja "djerie tash", që duket se janë çekani që rreh hekurin e skuqur, duket sikur donte t'u thoshte shqiptarëve të vet: nëse doni të shpëtoni nga dhuna, ja ku e keni tani "Mesharin" që nuk e kishit më parë: me të do të ruhet e fuqizohet gjuha shqipe dhe, bashkë me gjuhën, do të formohen edhe elementët e tjerë të kombësisë. Në këtë mënyrë, nënkuptohej nga Buzuku, ne shqiptarët që po luftojmë kundër pushtuesit për të rifituar lirinë, duhet ta forcojmë individualitetin tonë edhe në terrenin kulturor, kështu do të bëhemi edhe më të fortë.

Shtypja kryesore për Shqipërinë e asaj kohe ishte sigurisht pushtimi osman. Por Buzuku e dinte se tashmë kishte edhe shumë kolektiva shqiptarësh në mërgim. Kështu, në vizionin e përgjithshëm shqiptar, ai lutet dhe uron që, me bashkimin e forcave, me nisjen e rrugës së përparimit kulturor që po shënonte me Mesharin, çështja shqiptare të konsolidohej jo vetëm kundër pushtuesit, por edhe kundër shfrytëzimit në përgjithësi, kundër atyre që "djerie tash" kishin munduar masat e shtypura e të shfrytëzuara.

Për të kuptuar edhe më mirë këtë aspekt, vijnë edhe fjalët e tjera që ndjekin dhe që gjithnjë tingëllojnë në formë lutjeurimi: "se të korëtë taj të englatetë djerie en së vjelash e të vjelëtë djerie en së mbjellash" (që të korrat tuaja që zgjaten deri në të vjelat dhe të vjelat deri në të mbjellat).

Ku e ka fjalën Buzuku me këtë urim? Në këto fjalë, qofshin të formuluara nga ai vetë, qofshin të nxjerra nga dhjatat, qëllimi i tij është i qartë. Buzuku pati bindjen se, duke i zdritur masat e shfrytëzuara, këto do të bëheshin më të forta për të qenë të afta të mbanin të gjallë luftën e përhershme kundër shfrytëzimit, krahas luftës së armatosur për çlirimin e vendit që ishte gjithnjë aktive në Shqipëri.

 A mund të arrinte deri këtu Buzuku?

 Në qoftë se gjykojmë brenda kufirit të kushteve të kohës së tij, nuk ngurrojmë të përgjigjemi: Po.

Të mos harrojmë se, siç thamë, Buzuku punoi me frymën e Reformës dhe siç thotë Engelsi: "Thirrjes së lëshuar nga Luteri për revoltë kundër kishës iu përgjigjën dy kryengritje politike: në fillim  e fisnikërisë së ulët nën udhëheqjen e Franc fon Zikkingenit më 1523, dhe pastaj  Lufta e Madhe Fshatare e vitit 1525."

Jehona e këtyre kryengtritjeve kishte pasur mjaft kohë që të arrinte në veshët e Buzukut dhe të bluhej në mendjen e tij.

Me lutjenurim të të korrave, të vjelave dhe të mbjellave ne shohim qartë se Buzuku u është drejtuar, me veprën e vet, pikërisht masave të shfrytëzuara fshatare ashtu edhe zejtaroqytetare që gjysmën e jetesës e kishin të lidhur me bujqësinë. U është drejtuar atyre, të cilëve nuk u kanë mjaftuar kurrë frytet e tokës që punonin me djersën e vet, jo sepse djersa e tyre nuk e njomte tokën për ta zbutur, jo sepse toka e njomur me djersën e tyre nuk prodhonte, por sepse prodhimet i merrnin të pamunduarit. Këtyre të fundit, të korrat e të vjelat nuk u kanë munguar kurrë deri në të mbjellat, edhe pse nuk derdhnin djersën për ta njomur e zbutur tokën, prandaj Buzuku nuk u drejtohet shfrytëzuesve.

Duke kërkuar ndjesë për gabimet e të metat e punës së vet, pasi flet cilat mund të kenë qenë shkaqet e tyre, ai përfundon me këto fjalë: "E tash u jam enfalë gjithëve, e lutëni Tenëzonë ende për muo" (E tash u jam falur të gjithëve e luteni Tenzonë edhe për mua). Këto fjalë, që mbarojnë me formulën e zakonshme të teksteve me përmbaje fetare, marrin, me pjesën e parë të tyre një vlerë madhështore: "E tash u jam enfalë gjithëve". Këtu dëgjohet fryma pagane klasike dhe ngrihet solemn ky autor që, pa ndonjë krenari të sëmurë, por edhe pa modesti të rreme, është i përgjegjshëm se po u lë masave popullore shqiptare një fryt të çmueshëm të djersës së vet, në një fushë veprimi që atë vetë e lartëson në një shkallë të pazakonshme për kohën, meqë shqipes i ka ngritur një monument të pamenduar prej askujt më parë.

Buzuku ishte prift dhe veproi me mjetet e zanatit, siç kishin vepruar Luteri dhe pasuesit e tij. Por nuk duhet shikuar "Meshari" vetëm si vazhdim i opiumit fetar që u jepej besimtarëve. Ne u përpoqëm të provojmë se aty ka diçka më shumë fisnike e të madhe.

Por Buzukun e Mesharin nuk mund t'i shikojmë as nuk mund t'i arsyetojmë pa i përfshirë në një mjedis shqiptar, që kishte krijuar një traditë dhe që siguroi mundësitë për këtë vepër.

Po, kështu, ne konsiderojmë në një plan të barabartë me Buzukun e "Mesharin" në kohë e në qëllim, edhe atë copëz që e quajmë "Perikope", të shkruar shqip me shkronja greke, dhe e shikojmë të kushtëzuar nga një tjetër mjedis shqiptar të ngjashëm me mjedisin e Buzukut. Të mos harrojmë se gjendemi në shekullin që nxori edhe piktorin e madh Onufrin tonë.

Këtë artikull për revistën Buzuku na e mundësoi prof. Dr Emil Lafe, Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Redaksia e revistës i falënderohet.

Studim me vlera të veçanta

Wilfried Fiedler - Sistemi foljor i gjuhës shqipe në veprën e Gjon Buzukut (1555)

Albanologu i njohur gjerman tashmë gjysmë shekulli merret intensivisht dhe me sukses të shënuar me studimet e gjuhës shqipe. Vëmendjen e albanologëve e kanë tërhequr në mënyrë të veçantë studimet e tij të thelluara dhe të gjithanshme për çështje të strukturës gramatikore të shqipes së sotme... Bashkë me Oda Bucholz më 1987 ai ka botuar Albanische Grammatik. Wilfried Fiedler, bashkë me O. Bucholz dhe G. Uhlisch kanë bërë dhe Fjalorin shqipgjermanisht, ndërsa më vonë me A. Klosin Fjalorin gjermanishtshqip. Gjatë tërë kohës ai është marrë edhe me përkthimin gjermanisht të veprave të ndryshme të letësisë shqipe dhe ka bërë shumë punë tjera për përhapjen e dijes për shqiptarët në gjuhën dhe botën gjermane.

Deri me 1989 Wilfried Fiedler ka punuar në Institutin Qendror të Gjuhësisë të Akademisë së Shkencave të Gjermanisë Demokratike në Berlin, ndërsa pastaj u zgjodh profesor i albanologjisë në Universitetin e Mynhenit, ku punoi deri më1998. Pas pensionimit vazhdoi si profesor i ftuar i shqipes në Universitetin e Jenës. Si një ndër albanologët e shquar të kohës, Wilfried Fiedler është zgjedhur anëtar i jashtëm i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës.

Vepra e W. Fiedlerit Sistemi foljor i gjuhës shqipe të Gjon Buzukut është një monografi e gjerë dhe gjithëpërfshirëse. Në rreth 800 faqe të studimit, që nuk ka të ngjashëm në tërë albanologjinë, janë shqyrtuar në mënyrë të detajuar të gjitha aspektet e sistemit foljor të gjuhës shqipe te libri i parë i botuar (1555). Duke u marrë në mënyrë kaq gjithëpërfshirëse me segmentin më të begatshëm të morfologjisë së shqipes të foljeve në veprën e Gjon Buzukut, Fiedler në fakt ka bërë një monografi shumë të gjerë për gjuhën e librit të parë shqip, do të thosha, pas kryeveprës së Çabejt, studim më të gjerë dhe më të thelluar për këtë vepër.

Monografia e Wilfried Fiedlerit për foljet në veprën e Buzukut (1555), që po i japim në dorë lexuesit, pasqyron shkallën më të lartë të njohjeve për këto çështje në fushën e albanologjisë. Me këtë vepër begatohet ndjeshëm jo vetëm buzukologjia, po edhe studimi i sistemit foljor të shqipës në tërësi, thuhet ndër të tjera në parathënien e këtij studimi të shkruar nga Dr. Rexhep Ismajli, kryetar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës.

*Marrë prej: Wilfried Fiedler, Das Albanische Verbalsystem in der Sprache des Gjon Buzuku (1555), Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, Prishtinë 2004.