Shkruan Nepe Peraj

Jeta dhe veprimtaria e Naum Veqilharxhit

në këndvështrimin e Gjystinës Shushka

Rilindja Kombëtare Shqiptare ishte një lëvizje e gjerë dhe e fuqishme çlirimtare, e cila u zhvillua në Shqipëri dhe në kolonitë shqiptare jashtë atdheut që nga vitet e '30-ta të shekullit të kaluar e deri më 1912, kur u shpall shteti i pavarur, por edhe pas shpalljes së Pavarësisë.

Kjo ishte periudha kur populli ynë manifestoi më tepër gjallërinë e vet me pushkë e pendë kundër të huajve, por edhe atdhedashës e arsimor, andaj në krye të kësaj lëvizjeje u vunë udhëheqës të guxim-shëm e të vendosur, patriotë, ilimunistë, demokratë, që mbi interesat e atdheut, nuk vënin asgjë tjetër. Të kësaj periudhe janë programet e para ideologjike, politike e kulturore, të cilat nisën me veprat e Naum Veqilharxhit e Jeronim de Radës dhe u pasuan nga një veprimtari e gjerë dhe e dendur shkrimtarësh, ideologësh, vepruesish të shquar të lëvizjes kulturore. Çështjen e arsimit dhe gjuhës shqipe e shtroi ideologu dhe ilimunisti i Rilindjes Kombëtare, Naum Veqilharxhi, i cili tërë punën e vet ia kushtoi përhapjes së kulturës në gjuhën amtare, duke çmuar këtë si rrymë të vetme, të cilën duhej të ndiqte populli për përhapjen e arsimit dhe kulturës. Kjo figurë madhore e Rilindjes sonë kombëtare tërheq vëmendjen edhe të z.Gjystina Shushka e cila, sipas mendimit tim, figurën e N.Veqilharxhit e kundron në shumë aspekte: si bir i Vithkuqit të Kolonjës (1797) nga një familje me traditë kulturore; si mërgimtar në Moldavi (qyteti Galac afër Brailës) për kushte politike e ekonomike; si pjesëmarrës të revolucionit rumun kundër turqve; si ndjekës të traditës bashkëkohore për të shkruar gjuhën amtare, por edhe për t'u përcaktuar për një alfabet të caktuar (psh. si rumunët); si atdhetar i cili synonte të bashkojë kombin shqiptar në “një trup homogjen” me çfarë tejkalohej ndasia fetare; si gdhendës të një alfabeti me karakter gjithë-kombëtar; si ngritës të një përmendoreje më të bukur të Rilindjes Kombëtare, Evëtarit të parë 1844 dhe Evëtarit të dytë 1845, të cilët duhet të jenë të botuar në Bukuresht; si ilimunist që u mbështet në modelet e kombeve të për-paruara; si njeri që njihte virtytet e larta të popullit të vet; si ithtar i ideve ilimuniste tek shqiptarët, i cili s'pushoi së shkruari e të polemizojë me të gjithë ata që kishin për qëllim që popullin shqiptar ta mbanin gjithnjë në kthetra të robërisë, si njeri modest; si transformues  të tërësishëm të njeriut dhe shoqërisë shqiptare; si demokrat që bëri përpjekje t'ia ndriçojë mendjen edhe të nipin Jani Cali i cili për interesat e “kamësve” (të pasurve) mohon çdo pronësi  kombëtare të shqiptarëve,  ku në letrën dërguar këtij grekofili më 1846 ngriti zërin kundër “njerëzve që i sjellin dëm shoqërisë”; si njeri të shekullit të madh; si paraardhës të rilindësve “vëllezër të një gjaku  duke e vënë qënien e vet  në shërbim të çlirimit, qytetërimit dhe mvetësisë kombëtare të cilët e kishin të qatrë se “lufta intelektuale është njëra nga format më të rëndësishme të përmbushjes së idealeve të shëndosha, humanitare dhe të drejta të një kombi, vlerësuar nga z.Shushka; si vazhdues të traditës të përkthimeve fetare duke tejkaluar planin e Gjirokastritit në flakjen e alfabetit grek nga trolli shqiptar. Idetë e Veqilharxhit mblodhën rreth tij  një numër të madh bashk-atdhetarësh të tri besimeve, për të cilët gjuha e vet kombëtare për-caktonte veçorinë e një populli dhe kjo gjë solli në dritë. “Evëtarët” e Veqilharxhit të cilët u futën në përdorim si perla, sipas z.Shushka “për gjallërimin e të shkruarit dhe lëvrimin e gjuhës shqipe”, andaj vlerësimi që i bëhet nga z.Shushka kur thuhet se N.Veqilharxhi përgatiti truallin për të mbjellë “farërat në tokë të mirë dhe pjellore”, trevë ku do të mbli-dheshin ide të reja  për gjuhën shqipe dhe ndjenja kombëtare.

“Evëtarët” e Veqilharxhit,  sipas z.Shushka, janë yjet e parë shkollorë të Rilindjes sonë, ata patën përkrahje në Rumani e kolonitë shqiptare, u përkrahën jo vetëm nga intelegjenca korçare, por edhe nga tregtarët e zejtarët Duke përfunduar mund të them se z.Shushka ka bërë një punë serioze në vlerësimin e figurës së N.Veqilharxhit, andaj në të ardhmen i dëshiroj suksese edhe më të mira në studimet e saja shkencore.